Szlak Cysterski

Europejskie dziedzictwo kulturowe związane z rolą zakonu cysterskiego, powstałego w XII w. ukazuje jego ekonomiczne, polityczne i kulturalne wpływy na obszarze dawnej kasztelanii lędzkiej (ziemi lędzko-konińskiej), następnie historycznego powiatu konińskiego.

Sprowadzeni do Lądu nad Wartą szarzy mnisi odegrali ogromną rolę w integracji chrześcijańskiej Europy. Na ziemie Słowiańszczyzny wnieśli wiele nowych idei, doskonalili gospodarkę rolną, rozwinęli sadownictwo, hodowlę ryb, budownictwo (sztuka gotycka). Nauczyli nas korzystać z różnych źródeł energii (młyny wodne i wietrzne).

Przebywając na ziemi polskiej od 1145 r. szybko zyskiwali zaufanie władców – piastowskich książąt Wielkopolski, którzy ich rozległe europejskie kontakty często wykorzystywali do własnych celów politycznych. Bracia z Lądu wiernie służyli Władysławowi Łokietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu, Władysławowi Jagielle i pozostałym władcom. Cieszyli się uznaniem także w kręgach rycerskiej i szlacheckiej elity władzy XIII – XV w., zyskiwali szacunek wśród szlachty, duchowieństwa. Opactwo w Lądzie dzięki licznym legatom stworzyło jedno z największych gospodarstw wiejskich w Wielkopolsce, obejmujących w XVI w.: trzy własne miasta i dwa pozostające w ich zastawie (Królików, Kazimierz Biskupi) oraz liczne wsie w dawnych powiatach gnieźnieńskim, pyzdrskim, konińskim, w ziemi dobrzyńskiej oraz na Pomorzu Gdańskim. Posiadało liczne dobra w miastach (Gniezno, Konin, Pyzdry, Poznań, Gdańsk).

Cystersi z tego klasztoru będąc poddanymi wielkich mistrzów krzyżackich, królów polskich, cesarzy i królów niemieckich, obywatelami wielkiej metropolii nadreńskiej – Kolonii, osiągnęli duże wpływy społeczne, polityczne i ekonomiczne. W ciągu stuleci stworzyli jedno z największych gospodarstw wiejskich w Wielkopolsce, z których duże wpływy przeznaczali na dzieła sztuki. Do nich należała bogata biblioteka klasztorna, licząca ponad 5000 woluminów. Pozycję polityczną zapewnili sobie dzięki powiązaniom z dworem książąt wielkopolskich, którzy byli ich patronami. W okresie panowania Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły służyli pomocą w działaniach dyplomatycznych. W klasztorze odbywał się zjazdy książąt; tu zawierano układy polityczne, dokonywani wyświęcania nowo wybranych biskupów. Bracia z Lądu byli poddanymi wielkich mistrzów krzyżackich. Byli gwarantami traktatów pokojowych królów polskich. W sferze ekonomicznej wpływy osiągnęli poprzez obroty kapitałowe. W tej dziedzinie konkurowali z kolegiatą Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, kapitułami katedralnymi. Część kapitału transferowali do miast, gdzie poczynili liczne inwestycje i lokaty (np. na młynach, jatkach, kramach).

Przez setki lat współpracowali z biskupami poznańskimi i kapitułą katedralną stolicy Wielkopolski. W kapitule gnieźnieńskiej zasiadali jako zakonnicy honorowi i niekiedy dochodzili do godności wikariuszy arcybiskupich. Od swoich wpływów uzależnili parafie w miastach i wsiach klasztornych. Po cystersach z Lądu pozostał całkiem liczny zespół zabytków znajdujących się w granicach obecnych powiatów konińskiego (ziemskiego i grodzkiego), gnieźnieńskiego, kaliskiego, poznańskiego i innych.

Śladem ich obecności w polskiej kulturze narodowej, nasyconej elementami europejskim, jest dawne opactwo w Lądzie. Dostrzec te ślady można w wielu innych miejscach – nawet obecnego powiatu konińskiej. Wyliczyć tu wypada Gosławice (obecnie część Konina), dawną rezydencjonalną wieś Zarembów, potem Godziembów, stałej klienteli opactwa w XIV-XV w. Silne więzy cystersów z Lądu łączyły z bernardynami z Kazimierza Biskupiego, kamedułami z Bieniszewa, a nawet z reformatami z Konina.

Wiele miejscowość przez lata pozostawało w ich rękach, jako własność lub zastaw; np.: Chorzeń, Czeszewo, Kazimierz Biskupi, Królików, Lubomyśl, Rzgów, Sławęcin, Sławsk, Starołęka, Święcia. Z wielu innych cystersi czerpali dochody w postaci czynszów od lokowanych sum, dziesięcin i z tytułu innych zobowiązań. Utrzymywali bliskie kontakty z kolegiatą Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, kapitułami katedralnymi – gnieźnieńską i poznańska. Wymownym śladem lędzkich cystersów jest zegar na ratuszu w Koninie, sprowadzony tu w XIX w, już po supresji (zniesieniu) zakonu.

Na tej trasie znajduje się opactwo panien cysterek w Ołoboku, skąd szlak prowadzi poprzez Kalisz, gdzie głównym ośrodkiem przenikania się polsko-niemieckich związków była Kolegiata Najświętszej Marii Panny fundowana w połowie XIV w., mająca jednak o wiele starszą metrykę, nawiązująca do kolegiaty w Starym Kaliszu (Zawodziu). Kolegiata niejako przejęła tradycje starszej kolegiaty św. Pawła, gdzie spoczęły zwłoki księcia Mieszka III Starego, fundatora opactwa w Lądzie. Z Kalisza poprzez Rychwał, Grodziec, Królików, Kowalewek, Rzgów szlak wiedzie do klasztoru w Lądzie. Jego koniński odcinek dalej prowadzi poprzez Golinę, Kawnice, Bieniszew, Kazimierz Biskupi, Gosławice do Konina i dalej do – pomorskich posiadłości: Kłodawy, Trąbek Wielkich, Godziszewa, stanowiących główne miejscowości tzw. prepozytury kłodawsko-godziszewskiej (zespół ok. 10 wsi w okolicach Gniewu, Pelplina i Tczewa). Szlak kończy się w Gdańsku – Oliwie.

Ląd jako jedno z tzw. trzech kolońskich opactw cysterskich w Wielkopolsce, był zasiedlony konwentem, którego poważny odsetek stanowili synowie mieszczan Kolonii. To oni od połowy XIII do połowy XVI w. byli wyłącznie przyjmowani do tego opactwa. Spór narodowościowy w XVI w. zmusił Kolończyków do opuszczenia Lądu i emigracji na Śląsk, gdzie osiedlili się w klasztorach w Henrykowie, Kamieńcu, Krzeszowie i Lubiążu.

Jako poddani wielkich mistrzów krzyżackich żywo uczestniczyli w życiu politycznym państwa polskiego oddając cenne usługi m.in. Władysławowi Łokietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu, Władysławowi Jagielle, Kazimierzowi Jagiellończykowi i innym. Świadczyli przeciw krzyżakom w procesie warszawskim 1339 r.

Wielka rola w dziedzinie gospodarczej, kulturalnej, którą pełnili poprzez stulecia jest warta przypomnienia poprzez prezentację licznych zabytków na szlaku cysterskim, który stanowi fragment wielkiej trasy peregrynacyjnej o znaczeniu kulturowym. Dzięki cystersom pochodzącym z Kolonii na ziemi wielkopolskiej pojawiły się liczne kulty religijne, w tym Św. Urszuli (n. Wilczyn), Trzech Króli i św. Jakuba. Właśnie opactwo w Lądzie było jednym z ważniejszych miejsc kultu św. Jakuba Apostoła (Golina. Dobrosołowo, Rzgów, Wrząca Wielka), którego centrum jest Santiago di Compostella w Hiszpanii. Liczne kościoły noszące to wezwanie i związane z opactwem w Lądzie nasuwają myśl o istnieniu polskiej drogi do Santiago di Compostella. W pobliżu wielkopolskich opactw cysterskich następuje duża koncentracja świątyń parafialnych noszących wezwanie tego Ucznia Chrystusa.

Oprac. Paulina Wojtyniak