Szlak cysterski - turystyczna trasa ukazująca wielopłaszczyznowe związki opactwa cysterskiego w Lądzie nad Wartą z licznymi miejscowościami położonymi na terenie obecnego powiatu konińskiego. Według założeń przygotowywanego projektu jest ona również częścią Drogi do Malborka, czyli szlaku niemieckiego, prezentującego dziedzictwo kulturowe naszych zachodnich sąsiadów na terenie Wielkopolski i Polski.
Europejskie dziedzictwo kulturowe związane z rolą zakonu cysterskiego, powstałego w XII w. ukazuje jego ekonomiczne, polityczne i kulturalne wpływy na obszarze dawnej kasztelanii lędzkiej (ziemi lędzko-konińskiej), następnie historycznego powiatu konińskiego.
Sprowadzeni do Lądu nad Wartą szarzy mnisi odegrali ogromną rolę w integracji chrześcijańskiej Europy. Na ziemie Słowiańszczyzny wnieśli wiele nowych idei, doskonalili gospodarkę rolną, rozwinęli sadownictwo, hodowlę ryb, budownictwo (sztuka gotycka). Nauczyli nas korzystać z różnych źródeł energii (młyny wodne i wietrzne).
Przebywając na ziemi polskiej od 1145 r. szybko zyskiwali zaufanie władców – piastowskich książąt Wielkopolski, którzy ich rozległe europejskie kontakty często wykorzystywali do własnych celów politycznych. Bracia z Lądu wiernie służyli Władysławowi Łokietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu, Władysławowi Jagielle i pozostałym władcom. Cieszyli się uznaniem także w kręgach rycerskiej i szlacheckiej elity władzy XIII – XV w., zyskiwali szacunek wśród szlachty, duchowieństwa. Opactwo w Lądzie dzięki licznym legatom stworzyło jedno z największych gospodarstw wiejskich w Wielkopolsce, obejmujących w XVI w.: trzy własne miasta i dwa pozostające w ich zastawie (Królików, Kazimierz Biskupi) oraz liczne wsie w dawnych powiatach gnieźnieńskim, pyzdrskim, konińskim, w ziemi dobrzyńskiej oraz na Pomorzu Gdańskim. Posiadało liczne dobra w miastach (Gniezno, Konin, Pyzdry, Poznań, Gdańsk).
Cystersi z tego klasztoru będąc poddanymi wielkich mistrzów krzyżackich, królów polskich, cesarzy i królów niemieckich, obywatelami wielkiej metropolii nadreńskiej – Kolonii, osiągnęli duże wpływy społeczne, polityczne i ekonomiczne. W ciągu stuleci stworzyli jedno z największych gospodarstw wiejskich w Wielkopolsce, z których duże wpływy przeznaczali na dzieła sztuki. Do nich należała bogata biblioteka klasztorna, licząca ponad 5000 woluminów. Pozycję polityczną zapewnili sobie dzięki powiązaniom z dworem książąt wielkopolskich, którzy byli ich patronami. W okresie panowania Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły służyli pomocą w działaniach dyplomatycznych. W klasztorze odbywał się zjazdy książąt; tu zawierano układy polityczne, dokonywani wyświęcania nowo wybranych biskupów. Bracia z Lądu byli poddanymi wielkich mistrzów krzyżackich. Byli gwarantami traktatów pokojowych królów polskich. W sferze ekonomicznej wpływy osiągnęli poprzez obroty kapitałowe. W tej dziedzinie konkurowali z kolegiatą Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, kapitułami katedralnymi. Część kapitału transferowali do miast, gdzie poczynili liczne inwestycje i lokaty (np. na młynach, jatkach, kramach).
Przez setki lat współpracowali z biskupami poznańskimi i kapitułą katedralną stolicy Wielkopolski. W kapitule gnieźnieńskiej zasiadali jako zakonnicy honorowi i niekiedy dochodzili do godności wikariuszy arcybiskupich. Od swoich wpływów uzależnili parafie w miastach i wsiach klasztornych. Po cystersach z Lądu pozostał całkiem liczny zespół zabytków znajdujących się w granicach obecnych powiatów konińskiego (ziemskiego i grodzkiego), gnieźnieńskiego, kaliskiego, poznańskiego i innych.
Śladem ich obecności w polskiej kulturze narodowej, nasyconej elementami europejskim, jest dawne opactwo w Lądzie. Dostrzec te ślady można w wielu innych miejscach – nawet obecnego powiatu konińskiej. Wyliczyć tu wypada Gosławice (obecnie część Konina), dawną rezydencjonalną wieś Zarembów, potem Godziembów, stałej klienteli opactwa w XIV-XV w. Silne więzy cystersów z Lądu łączyły z bernardynami z Kazimierza Biskupiego, kamedułami z Bieniszewa, a nawet z reformatami z Konina.
Wiele miejscowość przez lata pozostawało w ich rękach, jako własność lub zastaw; np.: Chorzeń, Czeszewo, Kazimierz Biskupi, Królików, Lubomyśl, Rzgów, Sławęcin, Sławsk, Starołęka, Święcia. Z wielu innych cystersi czerpali dochody w postaci czynszów od lokowanych sum, dziesięcin i z tytułu innych zobowiązań. Utrzymywali bliskie kontakty z kolegiatą Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, kapitułami katedralnymi – gnieźnieńską i poznańska. Wymownym śladem lędzkich cystersów jest zegar na ratuszu w Koninie, sprowadzony tu w XIX w, już po supresji (zniesieniu) zakonu.
Na tej trasie znajduje się opactwo panien cysterek w Ołoboku, skąd szlak prowadzi poprzez Kalisz, gdzie głównym ośrodkiem przenikania się polsko-niemieckich związków była Kolegiata Najświętszej Marii Panny fundowana w połowie XIV w., mająca jednak o wiele starszą metrykę, nawiązująca do kolegiaty w Starym Kaliszu (Zawodziu). Kolegiata niejako przejęła tradycje starszej kolegiaty św. Pawła, gdzie spoczęły zwłoki księcia Mieszka III Starego, fundatora opactwa w Lądzie. Z Kalisza poprzez Rychwał, Grodziec, Królików, Kowalewek, Rzgów szlak wiedzie do klasztoru w Lądzie. Jego koniński odcinek dalej prowadzi poprzez Golinę, Kawnice, Bieniszew, Kazimierz Biskupi, Gosławice do Konina i dalej do – pomorskich posiadłości: Kłodawy, Trąbek Wielkich, Godziszewa, stanowiących główne miejscowości tzw. prepozytury kłodawsko-godziszewskiej (zespół ok. 10 wsi w okolicach Gniewu, Pelplina i Tczewa). Szlak kończy się w Gdańsku – Oliwie.
Ląd jako jedno z tzw. trzech kolońskich opactw cysterskich w Wielkopolsce, był zasiedlony konwentem, którego poważny odsetek stanowili synowie mieszczan Kolonii. To oni od połowy XIII do połowy XVI w. byli wyłącznie przyjmowani do tego opactwa. Spór narodowościowy w XVI w. zmusił Kolończyków do opuszczenia Lądu i emigracji na Śląsk, gdzie osiedlili się w klasztorach w Henrykowie, Kamieńcu, Krzeszowie i Lubiążu.
Jako poddani wielkich mistrzów krzyżackich żywo uczestniczyli w życiu politycznym państwa polskiego oddając cenne usługi m.in. Władysławowi Łokietkowi, Kazimierzowi Wielkiemu, Władysławowi Jagielle, Kazimierzowi Jagiellończykowi i innym. Świadczyli przeciw krzyżakom w procesie warszawskim 1339 r.
Wielka rola w dziedzinie gospodarczej, kulturalnej, którą pełnili poprzez stulecia jest warta przypomnienia poprzez prezentację licznych zabytków na szlaku cysterskim, który stanowi fragment wielkiej trasy peregrynacyjnej o znaczeniu kulturowym. Dzięki cystersom pochodzącym z Kolonii na ziemi wielkopolskiej pojawiły się liczne kulty religijne, w tym Św. Urszuli (n. Wilczyn), Trzech Króli i św. Jakuba. Właśnie opactwo w Lądzie było jednym z ważniejszych miejsc kultu św. Jakuba Apostoła (Golina. Dobrosołowo, Rzgów, Wrząca Wielka), którego centrum jest Santiago di Compostella w Hiszpanii. Liczne kościoły noszące to wezwanie i związane z opactwem w Lądzie nasuwają myśl o istnieniu polskiej drogi do Santiago di Compostella. W pobliżu wielkopolskich opactw cysterskich następuje duża koncentracja świątyń parafialnych noszących wezwanie tego Ucznia Chrystusa.
Oprac. Paulina Wojtyniak
