Droga Romańska

Kalisz – Kościelec Kaliski – Dzierzbin – Stare Miasto – Konin – Kazimierz Biskupi – Strzelno – Kruszwica
 
Powiat koniński mimo pewnego oddalenia od centralnych ośrodków władzy Wielkopolski XI – XIII w. zachował wiele świadectw architektury i sztuki romańskiej, których nie spotykamy w innych miejscach tej prowincji Królestwa Polskiego, kraju a nawet Europy. Ich poznanie znacznie wzbogaca to wszystko, co możemy ujrzeć na najważniejszym i najbardziej znanym Szlaku Piastowskim. Są to przede wszystkim romańskie budowle sakralne w Starym Mieście pod Koninem, Kazimierzu Biskupim, Kościelcu pod Kołem oraz unikalny w europejskiej skali koniński Słup Drogowy. Ponadto zachowały się dwa krzyże pokutne w Koninie oraz Licheniu.
 
Początki naszej państwowości i polskiej kultury najokazalej ilustrują fragmenty krajobrazu historycznego z nielicznymi zachowanymi budowlami romańskimi i innymi obiektami z XI – XIII stulecia.  Znaczą one wczesnośredniowieczny szlak wiodący z Kalisza poprzez Konin do Kruszwicy, o którym informuje napis na konińskim słupie drogowym z 1151 r., ustawionym tu przez palatyna Piotra.
Z Kalisza – Zawodzia, gdzie niegdyś znajdowało się osada targowa (tzw. miasto na prawie polskim) wyruszamy na szlak wiodący nas w przeszłości, sięgająca polowy XII stulecia. W tym miejscu, na grodzie księcia Mieszka III starego wznosiła się kolegiata św. Pawła Apostoła, w której – jak pisze Jan Długosz (zm. 1480) spoczęły zwłoki księcia wielkopolskiego, Mieszka, syna Bolesława Krzywoustego (zm. 1202 r.).

Pierwszym punktem na trasie naszej podroży w przeszłość jest Kościelec Kaliski, wieś w której powstała prepozytura podkrakowskiego klasztoru benedyktynów w Tyńcu, silnie powiązanego z dwoma wielkopolskimi opactwami tego zakonu w Lubiniu koło Kościana i Mogilnie koło Gniezna, a także prepozyturą w Uniejowie.
 
Stare Miasto

Stare Miasto to dawna osada targowa (miasto na prawie polskim), która w połowie XIII stulecia dała początek lokowanemu prawie magdeburskim miastu Konin. Tutaj przez wiele lat –  do chwili wzniesienia zamku królewskiego w XIV w. – mieściła się rezydencja książęca, a później starostów niegrodowych zarządzających jedną z najbogatszych królewszczyzn w Wielkopolsce.
Reliktem najstarszej przeszłości Konina jest kościół parafialny p. w. św. Piotra i Pawła Apostołów, przez wieki nazywany macierzą konińskiej fary św. Bartłomieja Apostoła. Powstał on w końcu XII lub na początku XIII stulecia. Pierwsze pisane wzmianki na jego temat pochodzą z połowy XIV stulecia. 
W czasie rozbudowy kościoła w 1907 zniszczono wieże wraz z emporą zachodnią (miejsce, gdzie władcy zasiadali w czasie uroczystości religijnych). Wówczas romańska świątynia– jako kaplica – została włączona w bryłę obecnej budowli sakralnej i utraciła swój pierwotny charakter.
Szczęśliwie ocalałe relikty zachowały dawny piękny portal romański zdobiony symbolicznymi przedstawieniami postaci oraz Chrystusa. Nad oknem południowym koło prezbiterium dostrzegamy ślady zegara słonecznego, zapewne jednego z najstarszych w Wielkopolsce. W ściany prezbiterium nowego kościoła wmurowano romańską płytę nagrobną przedstawiającą symbol Drzewa Życia. Podobne płyty, jednak o wiele mniejszych rozmiarów, zachowały się w kościele parafialnym w Królikowie (powiat koniński, gmina Grodziec). Znane są one także jako relikty kaliskiej kolegiaty św. Pawła.
 
Konin

Kolejny etap tego odcinka Szlaku Romańskiego kończy się w Koninie. W pobliżu kościoła parafialnego św. Bartłomieja zachował się romański słup drogowy z 1151 r., wystawiony przez palatyna Piotra, oznaczający połowę drogi na ważnym szlaku handlowym wiodącym z Kalisza do Kruszwicy. Powszechnie uważa się, że przed wiekami był to przedmiot kultu pogańskiego.
Jego napis – w polskim tłumaczeniu brzmi:

Roku wcielenia Pana Naszego 1151
do Kalisza z Kruszwicy tu prawie punkt środkowy drogi
wskazuje to formuła sprawiedliwości,
którą kazał tu uczynić komes palatyn Piotr
i staranne też przepołowił tę drogę
aby o nim pamiętał, niech raczy każdy podróżny
modlitwą prosić Boga o łaskę.
 

[tłumaczenie Teresy Dunin Wąssowicz, Mówią Wieki 1973, nr 6.]

Wspomniany wielmoża, palatyn (wojewoda) – wysoki dostojnik dworski, to zapewne komes Piotr Wszeborowic, wielmoża związany z dzielnica kujawską w czasach panowania księcia wielkopolskiego, Mieszka III Starego.  Jest on świadectwem o  dawnej metryce Konina, starszej niż ustala to  historiografia.  Konin – jak wskazuje  miejsce posadowienia Słupa Drogowego musiał, już w tym czasie odgrywać ważną rolę  w wymianie handlowej na transgranicznych szlakach kupieckich.
 
Kazimierz Biskupi

Z Konina udajemy się do Kazimierza Biskupiego, dawnego miasta biskupów lubuskich, założonego w drugiej połowie XIII w., z którym tradycja łączy miejsce śmierci Pięciu Braci Męczenników zamordowanych w nocy z 10 na 11 listopada 1003 r., wśród których znaleźli dwaj włości Jan i Benedykt, uczniowie św. Romualda z klasztoru w Pereum położonego w rozlewiskach Padu oraz trzej Polacy (Słowianie): Izaak, Mateusz oraz ich sługa Krystyn. Kult  pierwszych świętych Polaków (Izaak, Mateusz i Krystyn) był tu znany juz w połowie XII  w., a nawet – jak wskazują  zachowane źródła można go datować już na schyłek  XII stulecia. Dzięki żywemu zainteresowaniu wiernych przetrwał on do naszych czasów, a powstałem miasto Kazimierz, od XX w. zwane Biskupim, juz w początkach XIV w. stało się ważnym sanktuarium na terenie Wielkopolski oddziaływującym m.in. na okolice Strzelna, Trzemeszna, Gniezna, Wrześni, Słupcy, Lądu, Jarocina. Sprowadzeni tu w początkach XVI w. franciszkanie – obserwanci, a następnie kameduli z Bieniszewa (1663) żywo przyczyniali się do emanacji kultu na teren całego państwa polskiego. Wspomniani zakonnicy utrzymywali bliskie kontakty z domami zakonnymi innych reguł i tym samym  jego żywego trwania poprzez stulecia, aż do czasów nam współczesnych.
 
Cennym zabytkiem romańskiej architektury jest kościół parafialny św. Marcina z Tours, niegdyś noszący jego patrocinium i Pięciu Braci, postawiony, jak głosi rozpowszechniona przez wybitnego dziejopisa, Jana Długosza( zm. 1480), na miejscu eremu brata Mateusza.
 
Bryła świątyni kazimierskiej doskonale ukazuje jej burzliwą przeszłość wyrażającą się  nie tylko w elementach architektonicznych (portal), nie pojętych dla współczesnych znakach, znakach, licznych śladach przebudowy  w początkach XVI i połowie XIX stulecia.  Ta przeszłość zapisana została w wątku ceglanych murów, wielkości cegieł, sposobie układania romańskich kamieni w części prezbiterialnej,  śladach ostrzenia broni oraz w tzw. „dołkach pokutniczych”, pozostałych po rozniecaniu i święcenia ognia. Te tajemnicze znaki inspirowały miejscową ludność do powstania licznych legend, z których najstarsze  nawiązują do przybycia włoskich eremitów  na ziemie polskie w początkach XI w. i ich związkami z kamedułami z Góry Koronnej (Monte Orone we Włoszech).
 
Unikalne na ziemiach polskich są dwa krzyże pokutne, z których jeden wymurowano w ściany kościoła św. Bartłomieja w Koninie; drugi natomiast po przeniesieniu z Grąblina i oszlifowaniu go (przez co uległ zniszczeniu) umieszczono w kaplicy w Licheniu.  Krzyże pokutne stanowią wyraz aktu ekspiacji ludzie, którzy dopuścili się zbrodni.  Są wyrazem pokuty przestępców, którzy w ten sposób  zabiegali o wieczyste odpuszczenie ich win.
 
Wielowiekowe powiązania tych miejscowości leżących w granicach powiatu konińskiego z klasztorami w Trzemesznie, Strzelnie, kolegiata kruszwicką, z Kaliszem, katedrami w Gnieźnie i Poznaniu, mogą wzbogacić naszą wiedzę o najdawniejszych dziejach Polskich. Drogi dojazdowe do Strzelna, Kruszwicy, Poznania, Gniezna, przecinające powiat koniński stwarzają doskonała okazję, aby zobaczyć to co znacznie wzbogaca wiedzę o dziedzictwie kulturowym Szlaku Piastowskiego.

Jerzy Łojko