Sakralne budownictwo drewniane to jeden z nieodłącznych elementów kulturowego pejzażu historycznej Wielkopolski. Z ponad 250 zabytkowych budowli, które przetrwały kilka stuleci, wciąż znikają kolejne budowle, stanowiące widome znaki przemijania. Czas z krajobrazu i naszej pamięci wymazał setki świątyń. Pozostało ich już niewiele. Warto zatem utrwalić te, które tkwią w naszym najbliższym otoczeniu. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę, jak ulotne, raczej “żarliwe to piękno”. Co kilka lat nagły pożar wymazuje z naszej pamięci jakiś kościół, zabytkowy wiatrak. Nie zawsze tę stratę odczuwamy boleśnie. To pozór... Nowa budowla nie zastąpi nigdy starszej.
Powiat Koniński nie należy do najbogatszych obszarów Wielkopolski, gdzie zachowały się liczne kościoły drewniane. Jednak nie jest to teren, który nie może się pochwalić obecnością tego rodzaju architektury sakralnej. Z kilkudziesięciu drewnianych kościołów, które na tej ziemi istniały jeszcze jakieś 100-200 lat temu pozostało zaledwie 10. Z tych bezpowrotnie utraconych nie jesteśmy w stanie przypomnieć kształtów większości. Dysponujemy rycinami nielicznych, jak np. Grochowy koło Rychwała, Kawnice koło Konina. Nieliczne zdjęcia przypominają świątynię parafialną w Budzisławiu, rozebraną w okresie okupacji przez Niemców. Po spalonym w 2002 r. kościele w Dobrosołowie pozostało zaledwie parę zdjęć czarno-białych i parę kolorowych widoków.
Na podstawie nielicznych planów architektonicznych trudno zrekonstruować wszelkie rozwiązania techniczne oraz odtworzyć kształt bryły wielu innych kościołów, jak np. Świętego Ducha w Koninie, który z krajobrazu wymazał czas w połowie XIX stulecia. Odtworzenie pierwotnych rozwiązań tego rodzaju architektury na podstawie zachowanych opisów, a nawet zdjęć także nie przynosi dobrych rezultatów. Z tym większą pieczołowitością trzeba dbać by te perły kultury nie ginęły z historycznego pejzażu Wielkopolski.
Prezentowana tutaj fragmentarycznie kolekcja dokumentacyjnych zdjęć przypomina te świątynie, które niegdyś wpisywały się w krajobraz powiatu konińskiego. W zabytkowym kościele św. Izaaka w Kazimierzu Biskupim już wkrótce będzie otwarta stała ekspozycja prezentująca drewniane świątynie Wielkopolski wschodniej (powiat koniński).
BUDZISŁAW KOŚCIELNY
Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Parafia wzmiankowana w XIV w. Istnienie drewnianej budowli poświadczone w 1642 r. Świątynia rozebrana przez Niemców w 1942 r. Nigdy nie została odbudowana. Jedno z nielicznych zdjęć prezentowane na stronie www parafii w Budzisławiu Kościelnym.
Zobacz: Diecezja Włocławska
Zachowało się dawne wyposażenie, w tym obraz przedstawiający scenę Ukrzyżowania wraz NMP i św. Janem Chrzcicielem w otoczeniu donatorów z przełomu XVII/XVII w., sygnowany herbami Sulima i Poraj. Obraz Matki Boskiej Różańcowej w otoczeniu dostojników ze stanu świeckiego i duchownego; trzy rzeźby niegdyś zdobiące tryptyk, przedstawiające Madonnę z dzieciątkiem, św. Dorotę oraz św. Katarzynę z około 1500 r. Inne ocalałe zabytki pochodzą z XVIII – XVIII w.
DOBROSOŁOWO
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, zwanego Starszym. Parafia wzmiankowana już w drugiej połowie XV stulecia. Poświadczona przez liczne wizytacje kanoniczne. Ostatnia drewniana budowla, wzniesiona w 1540, jakby to sugerowała data wyryta na belce na strychu. Około 1640 r. świątynia była zrujnowana. Odnawiano ją w następnych latach, a także w 1749 r. oraz 1806 i 1862.
Kościół, był budowlą drewnianą, konstrukcji zrębowej, jednonawową. Od zachodu do nawy przylegała wieża z kruchtą w przyziemiu, a od północy – na wysokości prezbiterium – zakrystia. Prezbiterium niższe w stosunku do nawy, zamknięte wielobocznie z tzw. babińcem.
Stropy we wnętrzu płaskie, wsparte na przyściennych słupach. Budowla nakryta dachem dwuspadowym z okapem.
Z bogatego wyposażenia na uwagę zasługiwały: ołtarz główny z rzeźbami apostołów św. Piotra i św. Pawła, ołtarze boczne z wyobrażeniami św. Jakuba Apostoła i św. Barbary, wykonane najprawdopodobniej w połowie XVIII stulecia. Z tego samego czasu pochodził rzeźbiony krucyfiks grupa figur przedstawiona na belce tęczowej: Najświętsza Maria Panna i św. Jan Chrzciciel z XVI w. Do najstarszych przedmiotów (XVI w.) należała także rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Kielich wraz z pateną wykonano w XVII w.
Kościół św. Jakuba Apostoła zapewne powstał pod wpływem szerzonego przez cystersów z pobliskiego opactwa w Lądzie, kultu tego patrona rycerstwa, będącego jego ważnym ośrodkiem na ziemi lędzko-konińskiej już w drugiej połowie XIV w. (kaplica św. Jakuba Apostoła). Świątynia spłonęła w kwietniu 2002 r. w wyniku zaprószenia ognia w czasie prace konserwatorskich. Zob.: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, z. 8, Warszawa 1952, s. 2-3.
GOLINA
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła zw. Starszym. Najstarsze wiadomości w źródłach pisanych pochodzące z 1470 r. Parafia jednak powstała wcześniej wraz z lokacją miasta w drugiej połowie XIV w. Obecną budowlę wzniesiono w latach 1765-1767 na miejscu poprzedniej już zrujnowanej świątyni.
Kościół drewniany, konstrukcji zrębowej, orientowany, trójnawowy z wielobocznym prezbiterium. Od stron północnej do nawy przylega kaplica NMP wzniesiona w 1696 r., a od południa druga kaplica św. Józefa wzniesiona w XIX w.
Kościół jest dziełem cieśli Antoniego Willera z Pleszewa, o czym świadczy napis ryty na belce pod chórem muzycznym. Datę budowy wskazuje rok 1766 upamiętniony na belce tęczowej. Świątynia nakryta dachem dwuspadowym z sygnaturką.
Bogate wyposażenie pochodzi ze starszej świątyni. Są to barokowe rzeźby patronów Polski – św. Stanisława biskupa i św. Wojciecha oraz obraz Ukrzyżowania z Matką Boską, św. Janem i św. Marią Magdaleną oraz donatorem, datowany na około 1600 r. W bocznych ołtarzach późnobarokowych wizerunki św. Izydora i św. Walentego z XIX w. Zachowały się 2 krucyfiksy z XVI i XVIII w., puszka-cyborium z 1631 r., monstrancja z herbem Szeliga i Dołęga, sygnowana inicjałami E. Z. C. M. - identyfikowanymi z Elżbietą Żychlińska, kasztelanową międzyrzecką z końca XVIII stulecia. Ponadto kadzielnica z XVII w., miedziane Lavabo z 1687 r.
Kościół wielokrotnie opisywany w wizytacjach kanonicznych z XVII – XVIII stulecia. Wśród jego dobrodziejów znajdował się Bazyli z Goliny, zwany Fabriciusem, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego w początkach XVII w.
Kult św. Jakuba Apostoła w Golinie, należącej w połowie XIV w. do rodziny Kiwałów z Ostrowa (Kujawy), pieczętującej się herbem Leszczyc został zaprowadzony dzięki zabiegom cystersów z pobliskiego klasztoru w Lądzie nad Wartą. Nekrolog z tego opactwa wymienia właścicieli Goliny jako swoich dobrodziejów. Ich herb został przedstawiony na kaplicy tegoż świętego, fundowanej przez Wierzbiętę z Palowic, starostę generalnego Wielkopolski (od 1352) i kasztelana poznańskiego (od 1360), zm. w początkach 1369 r. Zob.: Katalog zabytków sztuki, t. V, z. s. 8, s. 3-4;
GROCHOWY
Kościół parafialny w Grochowach już nie istnieje. Zachowała się jedynie akwarela Wojciecha Kossaka, przedstawiająca jego dawną formę architektoniczna.
KUCHARY KOŚCIELNE
Kościół parafialny p. w. Wszystkich Świętych. Budowla wzniesiona w 1795 r., poddana konserwacji w 1912 r. Wewnątrz zachowane wyposażenie z dawnego kościoła, w tym trzy ołtarze z przełomu XVII/XVIII stulecia oraz ambona z XVIII w. Na murze częściowo okalającym świątynię nieliczne epitafia nagrobne z dawnego przykościelnego cmentarza parafialnego, w tym przedstawicieli znanej rodziny Gałczyńskich.
KAWNICE
Drewniany kościół parafialny w Kawnicach spłonął w 1948 r. Zachował się jedynie jego rysunek z XIX w.
KAZMIERZ BISKUPI
Dawna kaplica św. Izaaka, jednego z Pięciu Braci Męczenników, zamordowanych w 1003 r., jest reliktem zespołu kilku budowli tworzących najstarsze wielkopolskie miasto-sanktuarium związane z kultem Pięciu Braci, posadowionych według dawnej tradycji, sięgającej korzeniami XII w. na miejscu cel eremitów Jana (obecnie klasztor pobernadryński), Benedykta (zniszczony w XVIII w.), św. Krystyna (zniszczony w XVIII w.), św. Mateusza (obecny romański kościół parafialny z XII w.) i ocalałego eremity Barnaby (kaplica w Bieniszewie, zniszczona w XX w.). Z tym zespołem budowli związana była także kaplica zw. Łosośką zakrywająca cudowną studnię (źródło).
Obecna świątynia wzniesiona w 1783 r., restaurowana w 1905 i w końcu XX w. Konserwowana w początkach XXI w.
LUBSTÓWEK
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mateusza Apostoła - wzniesiony w 1639 r., jako fundacja Aleksandra Głębockiego, archidiakona gnieźnieńskiego i Magdaleny z Krzyckich Głębockiej, o czym informuje tablica erekcyjna umieszczona w prezbiterium nad wejściem do zakrystii.
Kościół konstrukcji zębowej, oszalowany; orientowany, jednonawowy zamknięty węższym prezbiterium. Od zachodu do nawy przylega niższa wieża, nakryta dachem namiotowym. Od północy zakrystia. Dachy dwuspadowe, kryte gontem.
Wyposażenie przeważnie z połowy XVII w., ołtarze św. Marka i Łukasza. Na belce tęczowej rzeźby Ukrzyżowanego, NMP, św. Jana i św. Marii Magdaleny.
MĄKOLNO
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła - wzniesiony około 1750 r., restaurowany w 1894 i w końcu XX w.
Budowla drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana; orientowana. Świątynia jednonawowa zamknięta węższym, trójbocznym prezbiterium. Od strony północnej przylega doń zakrystia, a od południowej kruchta. Dachy dwuspadowe pokryte gontem.
Wyposażenie: najcenniejszym zabytkiem jest obraz NMP z Dzieciątkiem z drugiej połowy XVIII w., barokowy obraz z przedstawieniem Świętej Rodziny. Malarski wystrój wnętrza autorstwa Aleksandra Przewalskiego pochodzi z około 1900 r. Zmieniono go w niewielkim stopniu w czasie renowacji w 1967 r., prowadzonej przez Franciszka Bukowskiego. Witraże z 1985 r. wykonane według projektu Anny Widawskiej.
OSTROWĄŻ
Kościół parafialny Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny, dawniej św. Jakuba Apostoła. Budowla zaprojektowana przez architekta Wilczyńskiego, wzniesiona w latach 1946-48 i posadowiona na miejscu poprzedniej rozebranej przez Niemców w 1942 r. Jest to jedna z największych świątyń drewnianych w Wielkopolsce. Z dawnego wyposażenia zachowała się monstrancja, dzieło złotnika Floriana Walyntusiewicza lub Franciszka Waltera z połowy XVII w. Parafia wzmiankowana w 1456 r.
RZGÓW
Kościół parafialny św. Jakuba Apostoła. Budowla zaliczana do najbardziej reprezentatywnych przykładów sakralnego budownictwa w Wielkopolsce. Rzgów należący w XIII w. do opactwa cysterskiego w Lądzie, zapewne posiadał już własną parafie. Na co wskazuje wezwanie św. Jakuba Apostoła, którego kult propagował szczególnie ten zakon.
Obecna budowla pochodzi z XVII w. Do niej dostawiono kaplicę św. Anny, konsekrowaną na początku tego stulecia. Świątynię odnawiano w 1760, 1790 i 1867 r. Jej architektura oraz bogate wyposażenie z zachowanymi reliktami malowideł ściennych pozwalają oceniać go jako jeden ze wspanialszych obiektów wielkopolskiej architektury drewnianej. Parafia wzmiankowana już w XIII stuleciu.
SOMPOLNO
Kaplica św. Hieronima „Na Puszczy” wzniesiona najprawdopodobniej w 1732 r., jako fundacja księdza Stefana Kiełczyńskiego. Prace konserwatorskie prowadzono w latach 1986, 1998. W ostatnią niedzielę września odbywa się tu odpust, podczas którego zostaje uroczyście wystawiony siedemnastowieczny obraz patrona.
WILCZYN
Kościół szpitalny św. Tekli, dawniej św. Krzyża. Erygowany w 1460 r. Budowla drewniana, wzniesiona na miejscu poprzedniej w 1781 r.
Konstrukcja zrębowa z dwuprzęsłową nawą i węższym oraz niższym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia, a do nawy od strony południowej – kruchta. Wnętrze ze stropami. Świątynia nakryta dachem dwuspadowym z wieżyczką na sygnaturkę.
We wnętrzu zachowały się trzy ołtarze późnobarokowe z dekoracją rokoka i obrazami autorstwa Antoniego Szulczyńskiego z 1900 r., rokokowa ambona. Krucyfiks pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Zob.: Katalog zabytków sztuki, t. V, z. 8, s. 24;
ŻYCHLIN
Dzwonnica przy kościele parafialnym wyznania ewangelicko-augsburskiego z XVIII w. Budowla konstrukcji słupowej, czworoboczna na podmurówce kamiennej, nakryta dachem czterospadowym. Zob.: Katalog zabytków sztuki, t. V, z. 8, s. 26; K. Gorczyca, Żychlin pod Koninem. Dzieje wsi i zboru, Warszawa 1996.
Oprac. Paulina Wojtyniak
